Zacznijmy od początku... Czym tak właściwie jest kultura?

pixabay.com

Niemalże codziennie ktoś obok nas używa słowa "kultura". Jednak najczęściej w języku potocznym użycie tegoż słowa ma charakter wartościujący. Jest również stosowane w odniesieniu do wydarzeń kulturalnych czy do rozróżnienia kultury „wysokiej” i „niskiej”. Jest to jednak zawężone znaczenie pojęcia kultury.

Kulturę należy rozumieć znacznie szerzej, przede wszystkim jako system organizacji społecznej, na który składa się szereg różnych elementów. Kultura zatem jest obszernym polem dla badań antropologicznych czy socjologicznych i humanistyki w ogóle. Wojciech Burszta zwraca uwagę na fakt, że termin „kultura” jest jednym z najważniejszych pojęć jakimi posługuje się humanistyka, a dla samej antropologii jest jej racją bytu oraz określeniem świata ludzkiej intencjonalności¹. Jako podstawowe komponenty przy definiowaniu kultury należy więc uwzględnić między innymi: wzorce kulturowe, normy, zwyczaje, tradycje, wspólną historię określonej społeczności, światopogląd, język, obrzędy, mitologię, religię, symbole i wiele innych aspektów określających funkcjonowanie danej społeczności równie niematerialnych, jak i materialnych. W. Burszta porównując kulturę do twórczego powstawania obrazu zwraca uwagę na to, że dla antropologii pojęcie kultury zawiera w sobie wszystko to, co człowiek jest zdolny wytworzyć, a co z kolei składa się na cały uregulowany system². Barbara Olszewska-Dyoniziak zwraca uwagę, na to, że kultura jako wielokierunkowe i skomplikowane zjawisko nie daje się całkowicie określić za pomocą jednej definicji, a wszystkie aspekty jakie obejmuje pojęcie kultury są równie ważne³. Zarówno jeśli chodzi o strukturę danej kultury czy sposoby przekazywania jej dorobku⁴.

Przy wielości kultur występujących na świecie elementy wchodzące w obręb danej kultury różnią się od siebie, chociaż w dobie ciągłej globalizacji i oddziaływania na siebie odmiennych kultur wiele zjawisk staje się wspólnych i uniwersalnych. Dlatego ważny jest też kontekst w jakim pojawia się termin kultura, a zwłaszcza wtedy kiedy zawężamy obszar zainteresowania. Myśląc o kulturze nie możemy jednak pomijać węższych znaczeń terminu, gdyż te również są istotne przy definiowaniu procesów rozwojowych kultury. Choćby dlatego, że to właśnie w wytworach materialnych stanowiących dziedzictwo kulturowe nierzadko zapisane są symbole i charakterystyczne cechy danej kultury, co prowadzi do ich dalszego przekazywania. Jednakowoż istotne jest, że kultura jako system symboli⁵ transmituje wiedzę również za pomocą języka oraz innych działań ludzkich posiadających wymiar symboliczny⁶ – niematerialny. Wojciech Burszta zaznacza, że kultura zawsze ma charakter symboliczny, gdyż właściwie każde działanie można sprowadzić do systemów pojęciowych⁷.

W około 150 letniej historii antropologii kultury jako nauki, liczne szkoły badawcze wykształciły rozmaite koncepcje i definicje kultury. Jednakże pewne elementy stawały się uniwersalne – pojawiające się w kolejnych definicjach. Pierwszą antropologiczną definicję kultury sformułował Edward B. Tylor – brytyjski ewolucjonista, który to właśnie w swoich badaniach uznał kulturę jako złożoną całość⁸. Ewolucjonistyczna badania kultury prowadzone przez takich antropologów jak Edward B. Tylor czy Lewis Henry Morgan, dały fundamenty do kształtowania się kolejnych orientacji i kierunków w metodologii badań kulturowych. Należą do nich między innymi: dyfuzjonizm, strukturalizm czy funkcjonalizm. W historii badań nad kulturą oprócz wspomnianych wcześniej naukowców, utrwaliły się takie nazwiska jak: Franz Boas (dyfuzjonizm), Claude Lévi-Strauss (strukturalizm), Bronisław Malinowski (funkcjonalizm). Ponadto ważnymi przedstawicielami antropologii kulturowej są: Ruth F. Benedict, Margaret Mead czy Malville Herskovits.

Na przełomie lat 40. i 50. A. L. Kroeber i Clyde Kluckholm przeanalizowali dotychczas powstałe definicje kultury, próbując ustalić ich wspólną treść⁹. W swojej pracy zebrali 168¹⁰ definicji kultury.

Jakie są cechy charakterystyczne dla każdej kultury? Poza składnikami, które wymieniłem wcześniej, a które tworzą każdy system społeczny i jego kulturę, musimy zauważyć że: kultury się uczymy (tutaj pojawia się termin „enkulturacji”, o którym jeszcze powiem), kultura jest zmienna i nie jest zjawiskiem ciągłym, co zresztą jesteśmy w stanie zaobserwować. Idąc dalej, kultura jest dynamiczna, zorganizowana i wieloaspektowa¹¹. To, że kultury się uczymy doskonale obrazuje przykład podany przez profesora Wojciecha Bursztę w książce Antropologia kulturowa: „[...] Potomek rodowitych Chińczyków, wychowany w rodzinie francuskiej, będzie z pewnością wyglądał na przedstawiciela populacji azjatyckiej, ale nauczy się literackiej francuszczyzny, z taką samą biegłością jak jego frankofoński kolega z ławki. [...]¹²”

Podsumowując, kultura określa to w jaki sposób funkcjonuje dane społeczeństwo. Jej wielowymiarowość obejmuje zarówno elementy namacalne, jak i nienamacalne. W odmiennych kulturach możemy doszukiwać się podobnych struktur i mechanizmów, jednakże różne uwarunkowania sprawiają, że mamy do czynienia z różnorodnością kultur, w których zachowania, obyczaje, wzorce, normy czy wierzenia różnią się od siebie. Istotną jednak cechą kultury jest jednak to, że się zmienia i nie jest ciągła w czasie, a także jest zjawiskiem społecznym. Jak pisze B. Olszewska-Dyoniziak właśnie to sprawia, że kultura nigdy nie jest jednolita, nawet w obrębie jednego społeczeństwa, co skutkuje tworzeniem się między innymi podkultur¹³. Odmienności pojawiające się w obrębie jednej kultury dominującej sprawiają, że ta staje się bardziej atrakcyjna.

1W. Burszta, Antropologia kultury, Poznań 1998 , s. 35.
2Tamże, s. 41.
3B. Olszewska-Dyoniziak, Człowiek – kultura – osobowość. Wstęp do klasycznej antropologii kulturowej., Wrocław 2001, s. 28.
4Tamże, s. 29.
5Tamże, s. 29.
6Tamże, s. 29.
7W. Burszta, Antropologia kultury, op. cit. , s. 56.
8tamże , s. 35.
9Tamże, s. 42.
10M. Gruchoła Kultura w ujęciu socjologicznym [w:] „ROCZNIKI KULTUROZNAWCZE Tom I – 2010 ”, s. 96.
11Tamże, s. 41-42.
12Tamże, s. 38.
13B. Olszewska-Dyoniziak Człowiek…, op. cit., s. 28-29.