Czym są i skąd się biorą legendy miejskie?

pixabay.com

Obecna sytuacja, a zwłaszcza różnorodne informacje, niepewne, niesprawdzone historie, jakie pojawiają wokół koronawirusa właściwie od samego początku, skłaniają do tego, aby przyjrzeć się cechom pewnego zjawiska, jakie od dawna obserwuje się w kulturze.

Tym zjawiskiem są legendy miejskie nazywane też współczesnymi mitami¹. Czym są i jak powstają, jakie mają cechy charakterystyczne, które zauważalne są choćby w fake newsach – to właśnie postaram się krótko, esencjonalnie omówić, ponieważ sytuacje realnego zagrożenia sprzyjają powstawaniu legend miejskich.

Badaniami nad legendą miejską zajmują się przede wszystkim folkloryści, ale również kulturoznawcy. W Polsce tym tematem zajmują się między innymi Dionizjusz Czubala, czy Marcin Napiórkowski. Folklorystyczne badania nad zjawiskiem legend miejskich wyrosły jednak na gruncie amerykańskim i właśnie tam zostały wyodrębnione z prozy współczesnej jako nowy gatunek zwany – „urban legend”².

Nie ma możliwości, aby ktoś z nas nie zetknął się z legendami miejskimi. Zwykle jest to opowieść zasłyszana od kogoś znajomego, który słyszał ją od kogoś innego, czyli wszyscy słyszeli o opowiadanym wydarzeniu, ale nikt go nie widział. Sam narrator opowiadający o konkretnym wydarzeniu będzie też zawsze przekonany o jego prawdziwości, często podpierając się „pewnym źródłem” informacji. Legendy miejskie mogą mieć różny charakter, najczęściej jednak są to opowieści sensacyjne, czy też opowieści grozy. Choć zdarza się, że występują również w formie humorystycznej. Tematyka współczesnego mitu może dotyczyć właściwie każdej sfery ludzkiej aktywności i zwykle legendy miejskie pojawiają się po jakimś istotnym wydarzeniu³.

Legendy miejskie są opowieściami o zdarzeniach, które mogły mieć miejsce⁴. Są opowiadane w sposób realistyczny, jednakże są jedynie domniemane, spekulacyjne, wyobrażeniowe i nie mają podparcia w rzeczywistości. Realizm zawarty w opowiadaniu sprawia jednak, że odbiorcy są zazwyczaj przekonani o ich prawdziwości. Chodzi bowiem o to, aby przekazywana informacja miała sens, aby sprostała potrzebie wyjaśnienia i oswojenia jakieś sytuacji, nawet w sposób niekoniecznie racjonalny.

Mechanizm powstawania legend miejskich opiera się przede wszystkim o plotki i pogłoski. Jak twierdzi Ewa Kosowska, to właśnie plotki i pogłoski są źródłem powstawania wszelkich legend⁵. Powstawanie pogłosek i współczesnych mitów ma swoje odzwierciedlenie w ludzkich lękach, niepewności, obawach i niepokoju⁶. Emocje, jakie temu towarzyszą, działają na wyobraźnię, przez co często tworzą się różnorodne historie.

Istotną cechą charakterystyczną dla legendy miejskiej jest jej efemeryczność, to znaczy, że jest ona krótkotrwała, a czas jej funkcjonowania waha się od kilku tygodni do kilku miesięcy⁷. Takie historie szybko zyskują popularność, posiadają także zdolność bardzo szybkiego rozprzestrzeniania się, tym bardziej w czasach nowych mediów, które stają się ich nośnikiem, choć z reguły są to jednak przekazy ustne, gdyż sam gatunek należy właśnie do literatury ustnej. Internet wśród dobroci, jakie oferuje, bywa też niestety źródłem dezinformacji, co zauważalne jest choćby w tak zwanych fake newsach. Mark Barber zaznacza, że propagowanie legend miejskich jest spontaniczne, a historie roznoszą się jak wirus⁸. Nigdy też nie wiadomo kiedy i w jakich okolicznościach może się pojawić, są również cykliczne – wygasają, po czym, choć nieco zmienione mogą pojawić się znowu. Zdaniem Dionizjusza Czubali, kiedy legenda miejska spełni swoją rolę zaczyna tracić wiarygodność, stając się często opowieścią komiczną, co właśnie skutkuje jej zniknięciem z obiegu⁹. Można zauważyć, że sprawą mediów legendy miejskie zyskują też na wiarygodności, gdyż te bardzo często podłapują niesprawdzone informacje, jeżeli te są dla nich wystarczająco interesujące. Zazwyczaj jednak są to media o małym poziomie rzetelności – tabloidy. Mimo wszystko mają wpływ na wiarygodność.

Legendy miejskie mają zdolność adaptacji. Dostosowują się do danego miejsca i czasu, a fabuła zyskuje tym samym lokalny charakter. Dlatego w różnych nierzadko odległych od siebie miejscach występują bardzo podobne do siebie opowieści, choć o zmienionym kontekście i dostosowane do uwarunkowań, w jakich się pojawiają, co z kolei stanowi o ich wymiarze ponadkulturowym. Zdolność adaptacji do czasu, w którym współczesna legenda miejska jest opowiadana, wpływa także na uwiarygodnienie danej informacji¹⁰. Wariantywność legendy miejskiej i tempo jej rozprzestrzeniania odróżnia ją od legendy w klasycznym rozumieniu, gdyż tradycyjna legenda przekazywana jest z pokolenia na pokolenie w niezmienionej formie¹¹.

Legendy miejskie z całą pewnością są fenomenem w kulturze współczesnej, a zwłaszcza w popkulturze. Wątki pojawiające się w legendach miejskich nierzadko stają się inspiracją dla wielu twórców, czy to literatury popularnej czy filmu¹².

1M. Barber Legendy miejskie, Warszawa 2007, s.11

2D. Czubala Wokół legendy miejskiej, Bielsko-Biała 2005, s.13

3M. Barber Legendy miejskie, Warszawa 2007, s.14

4D. Czubala Wokół legendy miejskiej, Bielsko-Biała 2005, s.30

5E. Kosowska Społeczne funkcje legendy [w:] Społeczne funkcje folkloru, Katowice 1985, s. 66

6J. Hajduk-Nijakowska Żywioł i kultura, Opole 2005, s. 144

7D. Czubala Wokół legendy miejskiej, Bielsko-Biała 2005, s.29

8M. Barber Legendy miejskie, Warszawa 2007, s.12

9D. Czubala Wokół legendy miejskiej, Bielsko-Biała 2005, s.6

10Tamże, s. 32

11Tamże, s. 13

12Tamże, s. 7